Wat is fysiologisch oedeem?
Tijdens de zwangerschap neemt de totale hoeveelheid lichaamswater toe met gemiddeld 6,5 tot 8 liter, vooral richting het einde van de zwangerschap. Een groot deel van deze toename zit in het bloedvolume, wat belangrijk is voor een goede doorbloeding van de placenta en je baby. Daarnaast neemt ook het vocht in de weefsels toe. Wanneer zich voldoende vocht ophoopt in deze weefsels, kan dit leiden tot fysiologisch oedeem: normaal, zwangerschap-gerelateerd vocht vasthouden dat niet wijst op ziekte.
Verschillende vormen van oedeem
Indrukbaar (pitting) oedeem
De meest voorkomende vorm van oedeem tijdens de zwangerschap is indrukbaar oedeem. Als je met een vinger op de huid drukt, blijft er even een kuiltje zichtbaar. Dit zie je vooral aan de enkels, voeten en onderbenen. Deze vorm ontstaat mede door de zwaartekracht: vocht zakt naar het laagste punt van het lichaam. Naarmate de zwangerschap vordert, neemt dit vaak toe, vooral aan het einde van de dag.
Niet-indrukbaar (non-pitting) oedeem
Naast indrukbaar oedeem kan tijdens de zwangerschap ook niet-indrukbaar oedeem voorkomen. Deze vorm zie je vooral in het gezicht (bijvoorbeeld gezwollen oogleden), de handen en soms de voeten. De huid voelt hierbij gespannen aan, zonder dat er een kuiltje achterblijft bij indrukken.
Dit type oedeem wordt vooral veroorzaakt door hormonale veranderingen. Onder invloed van hormonen zoals oestrogeen, progesteron en corticosteroïden worden de bloedvaatjes iets doorlaatbaarder en houdt het lichaam actiever natrium en water vast. De zwelling is vaak ’s ochtends het meest opvallend en neemt in de loop van de dag meestal weer wat af.bBelangrijk om te weten: deze vorm van oedeem staat niet in verband met pre-eclampsie.
Waardoor ontstaat oedeem tijdens de zwangerschap?
Nu je weet wat oedeem is en welke vormen er bestaan, gaan we kijken naar de oorzaak. Oedeem ontstaat tijdens de zwangerschap niet door één enkele reden. Meestal is het een samenspel van meerdere veranderingen in je lichaam die elkaar versterken. Hieronder lees je welke factoren daarbij een rol spelen.
Druk van de baarmoeder: De groeiende baarmoeder drukt op de grote aderen in het bekken en de onderste holle ader (vena cava inferior). Hierdoor wordt de terugstroom van bloed uit de benen wat lastiger, neemt de druk in de haarvaten toe en kan vocht makkelijker naar de weefsels lekken.
Verdund bloed: Tijdens de zwangerschap neemt het bloedplasma sterker toe dan het aantal rode bloedcellen. Het bloed wordt daardoor iets verdund, met een relatief lager eiwitgehalte (albumine). Deze eiwitten helpen normaal om vocht in de bloedvaten te houden; bij een lagere concentratie lekt vocht sneller naar de weefsels.
Hormonen: Zwangerschapshormonen zorgen ervoor dat bloedvaten soepeler en iets doorlaatbaarder worden en stimuleren de vasthouding van natrium en water. Meestal wordt oedeem zichtbaar wanneer zich meer dan ongeveer 1,5 liter vocht in de weefsels heeft opgehoopt.
Wanneer is oedeem meer dan een kwaaltje?
In de meeste gevallen is oedeem onschuldig. Toch zijn er situaties waarin extra alertheid nodig is.
Pre-eclampsie
Een plotselinge, uitgesproken zwelling van het gezicht, de handen of het hele lichaam kan een signaal zijn van pre-eclampsie (zwangerschapsvergiftiging), zeker als dit samengaat met hoofdpijn, sterretjes zien of pijn in de bovenbuik. Neem in dat geval altijd contact op met je verloskundige of arts.
Carpaal tunnelsyndroom
Vocht kan druk uitoefenen op zenuwen. In de pols kan dit leiden tot het carpaal tunnelsyndroom, met tintelingen, pijn of een doof gevoel in de hand en vingers. Dit komt vooral voor in het derde trimester en verdwijnt meestal vanzelf na de bevalling.
Spataderen en trombose
Door verhoogde druk in de benen kunnen spataderen ontstaan. Een eenzijdige, pijnlijke, rode of warme kuit kan wijzen op trombose en vereist altijd directe medische beoordeling.
Wat kun je zelf doen?
Bij normaal zwangerschapsoedeem richt de aanpak zich vooral op verlichting en het bevorderen van de doorbloeding.
- Houding: Rust regelmatig in linkerzijligging; dit vermindert de druk op grote bloedvaten en verbetert de doorbloeding van de nieren.
- Benen omhoog: Leg je benen regelmatig omhoog tijdens zitten of rusten.
- Beweging: Blijf in beweging door bijvoorbeeld te wandelen; vermijd langdurig stilstaan of stilzitten.
- Watertherapie: Zwemmen of in water staan helpt door de druk van het water vocht terug te verplaatsen naar de bloedbaan, wat vaak leidt tot extra urineproductie.
- Kleding: Vermijd knellende kleding. Steunkousen kunnen soms verlichting geven, al verschilt het effect per persoon.
- Bij handklachten: Een polsspalk ’s nachts kan helpen bij klachten van het carpaal tunnelsyndroom.
Het gebruik van plastabletten (diuretica) wordt meestal afgeraden tijdens de zwangerschap. Ook een zoutarm dieet heeft vaak weinig effect op bestaand oedeem, tenzij er sprake is van specifieke medische aandoeningen.
Luister naar je lichaam
Oedeem tijdens de zwangerschap is vervelend, maar meestal tijdelijk en onschuldig. Na de bevalling raakt je lichaam het overtollige vocht vanzelf weer kwijt. Vertrouw op je gevoel: bij plotselinge veranderingen of twijfel is het altijd verstandig om contact op te nemen met je verloskundige of arts.
Bronnen:
- Widmaier, E. P., Raff, H., & Strang, K. T. (2023). Vander’s human physiology: The mechanisms of body function (16th international student ed., eBook). McGraw-Hill Education.
- Bakker, R., & van der Hulst, L. (2025). Praktische verloskunde (5e herz. druk). Bohn Stafleu van Loghum.
- Blackburn, S. T. (2023). Maternal, fetal, & neonatal physiology: A clinical perspective (6th ed.). Elsevier.
- Mayes, L. L. (2020). Mayes’ midwifery (16th ed.). Elsevier.
