Toxoplasmose tijdens de zwangerschap

Wat is toxoplasmose eigenlijk?

Toxoplasmose is een infectie die wordt veroorzaakt door de parasiet Toxoplasma gondii. Het is een microscopisch klein diertje dat leeft in de darmen van katten, de enige dieren waar de parasiet zich echt kan voortplanten. Vanuit kattenpoep kan de parasiet in de grond, op groente, in water of in vlees van andere dieren terechtkomen. Mensen kunnen besmet raken door het eten van rauw of niet goed verhit vlees, ongewassen groente en fruit, of door contact met besmette aarde of kattenuitwerpselen.

Volgens het RIVM (2024) heeft naar schatting ongeveer 17 à 18% van de volwassen vrouwen in Nederland antistoffen tegen toxoplasmose. Dat betekent dat zij het ooit hebben gehad en er nu immuun voor zijn. De rest, ruim 80% van de vrouwen in de vruchtbare leeftijd, is dus nog vatbaar. Dat percentage daalt al decennia; in de jaren negentig was nog ongeveer 35% van de vrouwen beschermd, maar door veranderde eetgewoonten en strengere voedselhygiëne is dat flink afgenomen.

Waarom is toxoplasmose belangrijk tijdens de zwangerschap?

Voor de meeste mensen verloopt een infectie met toxoplasmose ongemerkt of met wat vage griepverschijnselen. Maar tijdens de zwangerschap ligt dat gevoeliger. Als je voor het eerst besmet raakt terwijl je zwanger bent, kan de parasiet via de placenta bij je baby terechtkomen. Dat heet een congenitale infectie, oftewel: een infectie die al vóór de geboorte ontstaat.

De kans dat de baby besmet raakt, hangt af van het moment in de zwangerschap. Volgens het RIVM (2024) is de kans op overdracht in het eerste trimester ongeveer 15%, in het tweede trimester rond de 30%, en in het derde trimester ongeveer 60%. Hoe later in de zwangerschap, hoe groter dus de kans dat de baby besmet raakt, maar hoe minder ernstig de gevolgen meestal zijn. Een infectie vroeg in de zwangerschap kan ernstige schade veroorzaken, zoals hersen- of oogafwijkingen of zelfs een miskraam.

Hoe vaak komt een besmetting voor?

In Nederland wordt niet standaard getest op toxoplasmose tijdens de zwangerschap, dus exacte aantallen zijn lastig te geven. Op basis van onderzoek en modelberekeningen schat het RIVM dat ongeveer 1 op de 500 tot 1.000 zwangeren per jaar besmet raakt. Dat klinkt weinig, en dat ís het gelukkig ook, maar omdat de gevolgen voor een baby groot kunnen zijn, blijft preventie belangrijk.

De kans dat een besmetting daadwerkelijk wordt overgedragen op de baby hangt sterk af van het moment in de zwangerschap. In het begin is die kans klein maar de schade groot, terwijl die tegen het einde van de zwangerschap groter is maar de gevolgen meestal milder.

Op basis van hielprikonderzoek uit 2006 werd destijds geschat dat in Nederland ongeveer 2 op de 1.000 pasgeborenen congenitale toxoplasmose hadden, oftewel: ongeveer 300 tot 400 baby’s per jaar. Nieuwere schattingen, met betere data, laten zien dat dat aantal tegenwoordig veel lager ligt. Naar verwachting worden er in Nederland nog ongeveer 10 tot 15 baby’s per jaar geboren met aangeboren toxoplasmose, waarvan slechts een klein deel blijvende schade overhoudt.

Wat merk je zelf van een besmetting met toxoplasmose?

Dat is precies het lastige: vaak helemaal niets. De meeste vrouwen merken niet dat ze toxoplasmose hebben gehad. Soms voel je je wat grieperig,  moe, spierpijn, lichte koorts, gezwollen klieren in de hals , en dat is het. Geen reden om direct in paniek te raken dus, maar het is wel goed om alert te zijn.

De infectie is meestal onschuldig voor jou, maar het probleem zit hem in die zeldzame gevallen waarin de parasiet bij de baby terechtkomt. Baby’s kunnen dan na de geboorte oogontstekingen, hersenontsteking of neurologische problemen ontwikkelen. Gelukkig zijn zulke ernstige complicaties in Nederland heel zeldzaam, mede doordat de meeste zwangeren de juiste voorzorgsmaatregelen nemen.

Hoe raak je besmet met toxoplasmose?

Er zijn drie hoofdwegen waarlangs Toxoplasma gondii zich verspreidt: via voedsel, via dieren en via de omgeving.

De meest voorkomende manier is via rauw of onvoldoende verhit vlees. Denk aan biefstuk die nog rood is vanbinnen, filet americain of rauwe ham. De parasiet kan in het spierweefsel van dieren zitten en wordt pas onschadelijk als het vlees goed verhit of diep ingevroren is. Volgens de Europese Voedselveiligheidsautoriteit (EFSA, 2024) is vlees, met name van varken, lam en wild, de belangrijkste besmettingsbron in Europa.

Daarnaast kun je besmet raken door contact met aarde waarin kattenpoep zit. Dat gebeurt vooral bij tuinieren of als je buiten groenten oogst of schoonmaakt. En natuurlijk via katten zelf: hun uitwerpselen kunnen de parasiet bevatten, vooral bij jonge katten die buiten komen en muizen of vogels vangen.

Hoe kun je een besmetting met toxoplasmose voorkomen?

Gelukkig is voorkomen vrij makkelijk, en dat begint in de keuken. Door vlees goed te verhitten (minstens 70 °C in de kern), verdwijnt de parasiet. Als je van rood vlees houdt, bewaar dat dan voor na de bevalling. Was groenten en fruit altijd goed onder stromend water, ook als ze er schoon uitzien. En was je handen na het aanraken van rauw vlees, na het tuinieren en na contact met katten of hun bak.

Heb je een kat? Geen probleem. Je hoeft hem niet weg te doen of uit logeren te sturen. Laat iemand anders wel even de kattenbak schoonmaken, of gebruik handschoenen en heet water (minimaal 60 °C) als je het zelf doet. 

De NVWA (2024) adviseert verder om handschoenen te dragen bij tuinieren of contact met aarde, omdat daar ook eitjes van de parasiet in kunnen zitten. En let erop dat snijplanken en messen die met rauw vlees in contact zijn geweest, niet worden gebruikt voor rauw fruit of salade.

Wat mag je wél eten, en wat beter niet?

We hebben het natuurlijk al even genoemd; je hoeft echt niet alles te laten staan. Alles wat goed verhit is, is veilig. Dus stoofvlees, gehakt dat door en door gaar is, gebakken vis, gepasteuriseerde melkproducten en goed gewassen groenten kun je zonder zorgen eten.

Wat je beter kunt laten staan, zijn producten met rauw vlees: filet americain, carpaccio, ossenworst en rauwe ham horen tijdelijk niet op het menu. Rauwmelkse kazen kunnen ook een risico zijn, niet vanwege toxoplasmose zelf, maar omdat ze soms besmet kunnen zijn met Listeria monocytogenes. Op etiketten kun je dat herkennen aan woorden als au lait cru of van rauwe melk.

En als je twijfelt of een product wel veilig is, download dan de ZwangerHap-app van het Voedingscentrum. Daarmee kun je in een paar seconden checken of iets mag of beter niet, superhandig als je in de supermarkt staat of bij een etentje bent.

Kun je testen of je al immuun bent?

In sommige landen, zoals Frankrijk, wordt standaard getest of vrouwen antistoffen tegen Toxoplasma gondii hebben. In Nederland gebeurt dat niet automatisch, maar je kunt het wel zelf laten testen. Met een bloedtest wordt gekeken naar IgM- en IgG-antistoffen: IgG betekent dat je al eens besmet bent geweest (en nu beschermd bent), IgM duidt op een recente infectie.

Volgens de richtlijn Praktische Verloskunde (2023) is ongeveer 18% van de Nederlandse vrouwen beschermd. Als je in een risicoberoep werkt,  bijvoorbeeld als dierenverzorgster, hovenier of slager, kan het zinvol zijn om preconceptioneel of vroeg in de zwangerschap je antistoffen te laten bepalen. De kosten verschillen per laboratorium, maar liggen meestal tussen de €30 en €50. 

Wat als je tóch besmet raakt?

Wordt tijdens je zwangerschap vastgesteld dat je toxoplasmose hebt, dan zal de arts bekijken of ook je baby besmet is. Vaak gebeurt dat met een echo of een vruchtwateronderzoek. Als blijkt dat de parasiet is overgedragen, wordt meestal een antibioticakuur gestart, bijvoorbeeld met spiramycine, die de kans op overdracht naar de baby kan verkleinen.

Bij bewezen besmetting van je baby worden andere middelen gebruikt, zoals pyrimethamine en sulfadiazine, vaak in combinatie met folinezuur om bijwerkingen te beperken. De behandeling is intensief, maar hoe eerder gestart wordt, hoe beter de vooruitzichten.

Is toxoplasmose gevaarlijk voor de baby?

Dat kán, maar hoeft niet. Slechts een klein percentage van de besmettingen leidt tot ernstige gevolgen. Volgens het RIVM (2024) wordt in Nederland jaarlijks bij ongeveer 10 tot 15 baby’s een aangeboren toxoplasmose vastgesteld. In veel gevallen blijven deze kinderen gezond, zeker als de infectie laat in de zwangerschap plaatsvond of tijdig werd behandeld.

Een infectie in het eerste trimester kan zwaarder uitpakken: er is dan een risico op aangeboren hersen- of oogafwijkingen, of in zeldzame gevallen een miskraam. Naar schatting krijgt minder dan één op de duizend baby’s in Nederland ernstige complicaties door toxoplasmose.