Listeria tijdens de zwangerschap

Wat is Listeria eigenlijk?

Listeria monocytogenes is een bacterie die overal in de natuur voorkomt: in grond, water, dieren en soms ook in voedsel. Meestal merk je er niets van,  gezonde volwassenen worden er nauwelijks ziek van. Maar tijdens de zwangerschap is dat anders, omdat je immuunsysteem dan wat “afgeremd” werkt om je baby niet af te stoten. Dat maakt je gevoeliger voor bepaalde infecties, waaronder listeriose, de ziekte die door deze bacterie wordt veroorzaakt.

In Nederland is listeriose zeldzaam: RIVM registreert grofweg 85 meldingen per jaar (ongeveer 4 per miljoen), met schommelingen per jaar (bijv. 95 in 2023, 120 in 2019). Slechts een klein deel betreft zwangeren (gemiddeld ~5 per jaar), maar omdat de mogelijke gevolgen voor de baby ernstig kunnen zijn, is het voor zwangeren wél belangrijk om de adviezen te volgen.

Waarom is het gevaarlijk tijdens de zwangerschap?

Tijdens de zwangerschap is een Listeria-infectie vooral gevaarlijk omdat de bacterie via je bloed de placenta kan bereiken. Voor jouzelf voelt het vaak als een mild griepje, wat koorts, spierpijn of vermoeidheid, maar intussen kan de bacterie de baby wél bereiken. Dat maakt het zo verraderlijk.

Ondanks dat de kans op infectie klein is, is de impact tijdens de zwangerschap groot. Als Listeria de placenta passeert, kan dat leiden tot een miskraam of vroeggeboorte, en in zeldzame gevallen tot het overlijden van je kindje. Wanneer de baby levend wordt geboren, kan deze ernstig ziek zijn door bloedvergiftiging (sepsis) of hersenvliesontsteking, met een kans op overlijden van 50%, vooral bij te vroeg geboren baby’s. 

Er bestaat ook een late vorm, waarbij een baby pas twee tot vijf weken na de geboorte ziek wordt. Gelukkig blijft het in Nederland uitzonderlijk zeldzaam,  maar het risico is ernstig genoeg om het serieus te nemen.

Wat merk je van een infectie met Listeria monocytogenes?

De klachten lijken vaak op een gewone griep: koorts, spierpijn, hoofdpijn, misselijkheid of diarree. Soms voel je je gewoon wat “ziekig”, alsof je iets onder de leden hebt, zonder dat je precies weet wat. En soms merk je helemaal niets, wat het juist zo verraderlijk maakt.

Tijdens de zwangerschap werkt je afweer iets anders, waardoor je ongeveer twintig keer meer kans hebt om ziek te worden dan iemand die niet zwanger is. Zwangeren hebben meestal koorts, vaak samen met spierpijn, rugpijn of buikpijn, doordat de baarmoeder op de infectie kan reageren. Als de baby besmet raakt, kan dat zich uiten in minder bewegingen of vroegtijdig vruchtwaterverlies.

Krijg je koorts tijdens de zwangerschap zonder duidelijke oorzaak, zeker als je recent iets hebt gegeten dat mogelijk risicovol was, zoals rauwe vis, zachte kaas of vleeswaren uit de koeling, bel dan altijd je verloskundige of huisarts. Het is meestal onschuldig, maar bij Listeria geldt: beter één keer te vaak gebeld dan te laat.

Hoe raak je besmet met Listeria?

De bacterie verspreidt zich vooral via voedsel. En wat Listeria zo vervelend maakt: ze kan overleven én zelfs groeien in de koelkast. Dus dat potje paté of die plak gerookte zalm die al een tijdje in je koelkast ligt? Die kan een potentieel risico zijn.

De bacterie komt ook van nature voor in de bodem en op dieren, waardoor hij terecht kan komen op groenten, fruit of vleesproducten. Je kunt daarom besmet raken door het eten van rauwe of onvoldoende verhitte producten, of via voedsel dat te lang of te warm bewaard is.

Volgens de NVWA (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit) worden Listeria-besmettingen bij consumenten het vaakst gevonden in voorverpakte gekoelde producten die direct gegeten worden, zoals:

• gerookte vis (zoals zalm, paling of forel);
• zachte kazen gemaakt van rauwe melk (zoals brie of camembert);
• kant-en-klare vleeswaren zoals leverworst of paté;
• rauwe melk of producten daarvan;
• rauwe groenten of fruit die niet goed gewassen zijn.

De bacterie wordt gedood bij verhitting tot minimaal 70 °C gedurende twee minuten.

Hoe voorkom je besmetting?

Het goede nieuws, met een paar simpele gewoontes houd je Listeria buiten de deur. Was ten eerste altijd je handen met zeep voordat je eten klaarmaakt, en zeker na contact met rauw vlees of groenten. Zorg dat je snijplanken en messen goed schoon zijn, en houd rauw en bereid voedsel uit elkaar. Zet je koelkast koud genoeg, maximaal 4 graden, en check de houdbaarheidsdatum van gekoelde producten. Gooi restjes die langer als een dag openstaan gewoon weg.

Verhit je eten ook goed: dat is de beste bescherming die er is. De bacterie verdwijnt volledig bij verhitting van minimaal 2 minuten boven de 70 graden. 

Ook verse groenten en fruit zijn geen probleem, zolang je ze goed wast onder stromend water. En zachte kazen? Die kun je gerust eten als ze gemaakt zijn van gepasteuriseerde melk (dat staat altijd op het etiket). 

Als je in de winkel staat en op de etiketten kijkt, is het handig om de juiste termen te herkennen. Een product waarop staat dat het gemaakt is “au lait cru” of “van rauwe melk” betekent dat de melk niet gepasteuriseerd is, dus geen verhitting om schadelijke bacteriën te doden. Laat deze dan ook even staan tijdens je zwangerschap. 

Wat mag je wél eten,  en wat liever niet?

Alles wat goed heet is geweest, mag gewoon. Gebakken vis, gegrild vlees, gekookte groenten, gepasteuriseerde melkproducten, hardgekookte eieren — allemaal veilig.

Wat je beter kunt vermijden, zijn koude kant-en-klare producten die lang in de koelkast liggen, zoals rauwmelkse kazen, koude gerookte vis en vleeswaren uit een geopende verpakking. Ook rauwe melk en rauwe vleesproducten (zoals filet americain) zijn tijdelijk van het menu.

En ja, dat betekent dat sommige favoriete hapjes even moeten wachten tot na de bevalling. Maar als je weet waarom je het doet, voelt het minder als een beperking en meer als een bewuste keuze voor de gezondheid van je kindje.

Wat als je per ongeluk iets verkeerds hebt gegeten?

Dat gebeurt iedereen weleens. Misschien at je een stukje koude zalm op een verjaardag, en kwam je er pas later achter dat het op de risicolijst staat. Geen paniek. De kans dat er echt iets aan de hand is, is nog steeds heel klein.

Wat je het beste kunt doen, is alert blijven op koorts of griepachtige klachten in de dagen tot weken erna. De incubatietijd van Listeria is lang, soms wel tot 70 dagen, dus het is niet altijd meteen duidelijk. Krijg je klachten, neem dan contact op met je verloskundige of huisarts. Zij kunnen overleggen of verder onderzoek nodig is. Er bestaat geen standaardtest of preventieve behandeling als je geen klachten hebt, dus onnodig testen heeft geen zin.

Kan ik nog veilig uit eten of op vakantie?

Zeker! Je hoeft niet binnen te blijven met een pak crackers. Uit eten gaan kan prima, zolang je wat basisregels aanhoudt. Kies gerechten die goed heet geserveerd worden, vermijd buffetten of koude gerechten die al een tijdje staan, en wees niet bang om aan de bediening te vragen of iets goed verhit is. Op vakantie geldt hetzelfde: gebruik je gezonde verstand, eet vers bereid en goed doorgekookt eten, en geen producten gemaakt van rauwe melk.

Wat gebeurt er als ik besmet ben? Wat is de behandeling?

Als de infectie wordt vastgesteld tijdens de zwangerschap of bij een pasgeborene: meestal wordt behandeling met antibiotica gestart.

Naast antibiotica wordt je kindje goed in de gaten gehouden: er kan extra controle plaatsvinden, zoals echoscopie om te zien of alles nog goed gaat, en in geval van vroeggeboorte of andere complicaties is neonatale zorg beschikbaar. Hoe eerder de infectie wordt herkend en behandeld, hoe beter de kans op een gunstig verloop voor jou en je baby. Omdat symptomen vaak mild of vaag zijn, is het dus belangrijk om alert te zijn. 

App-tip: ZwangerHap

Super handig voor onderweg of in de supermarkt: de app ZwangerHap van het Voedingscentrum. Met deze app kun je snel opzoeken of een product veilig is voor jou tijdens de zwangerschap, of dat je ‘m beter kunt laten staan of eerst goed moet verhitten.